استاد مروي / 6 آذر 1398
بحث اجتهاد و تقليد
کلام در مقدّمات و معدّات اجتهاد است. چنانچه گفته شد گاهي منبع احکام کتاب و سنّت هستند. براي استنباط حکم از اين دو بايد گام هايي برداشته شود. گام اوّل تسلّط و آشنايي با علم لغت و صرف و نحو است. گام دوّم: از آن جايي که مدلول عبارات مختلف هستند براي کشف مقصود گوينده به علمي نياز داريم که اين مداليل را تنظيم کند و اين علم اصول است.
نکتهِ اوّل: در اصول بحث مستوفايي در باب تعادل و تراجيح وضعيّت تنافي مستقر بين ادلّه را مورد بررسي قرار مي دهد. اگر بين مداليل دو يا چند دليل تنافي مستقر بود چه بايد کرد. در اين جا بايد دقّت شود که قبل از اين که احکام اين تعارض بخواهد تطبيق شود ابتداءاً بايد قرائن عامّه و خاصّه اي آموخته شود که اين قرائن کمک مي کند به فهم واقعي مدلول حديث و روايات متنافي را از تنافي خارج مي کند و مشخّص مي شود که توهّم تنافي است. از قديم روات بزرگ توجّه به اين نکات داشته اند و به همين خاطر گزارشگري هايي وجود دارد مبني بر اين که کتبي نوشته شده از جمله اختلاف الحديث و مداليله، از قاضي ابو عمير القاضي بين الحديثين المختلفين صيرافي. در اين بحث بايد از قرائن عامّه اي بحث شود که توجه به آن ها يا در فهم روايت واحده يا در رفع تنافي بين روايتين کاربرد دارد.
کسي که مي خواهد مدلول يک روايت يا روايات متنافي را به دست بياورد در مرحلهِ اوّل بايد توجّه داشته باشد به تقطيع روايات. در بسياري از مجامع حديثي مثل وسائل الشّيعه چون در روايات معمولاً احکام مختلفي بيان مي شود و راوي سوالات مختلفي از امام مي کنند صاحبان اين کتب در تبويب روايات را تقطيع مي کنند و هر قسمي را به مناسبت در بابي مي آورند. زياد اتفاق مي افتند که در اين تقطيعات گاهي قرينه اي که موضّح حکمي است در تقطيع از آن جدا مي شود.
مثال اوّل: در بحث خمس روايتي مطرح است در بحث مؤونه سنه. صاحب وسائل در اين باب اين قسمت را آورده است: أمّا ما أکل فلا و أمّا البيع فنعم. يکي از تلامذه شهيد صدر نکاتي را در اين باره مطرح مي کند و روايت را از اين باب خارج مي کند و به بابي ديگر مي رود. در ذيل اين روايت اين عبارت است که هو کسائر الرّياء. اين عبارت که در مصدر اصلي است روايت را در همين باب تثبيت مي کند.
نکتهِ دوّم: چنانچه در قرآن شأن نزول گاهي نزول ساز است در روايات هم گاهي مورد نزول روايت سبب ظهورسازي مي شود. اين با مخصّص بودن فرق دارد.
مثال: پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم فرمودند: الفرار من الطاعون کالفرار من الحرب. شيخ صدوق در معاني الأخبار روايتي از موسي بن جعفر نقل مي کند که مورد و سبب نزول اين روايت نبوي را بيان مي کند و روايت را از اطلاق خارج مي کند. اما فرموده اند: جايي که تعدادي از لشگريان در مرز و در سنگر هاي خود بودند و با شيوع طاعون همه فرار کردند.
نکتهِ سوّم: توجه به عرف بلد و راوي. روايتي داريم که مي گويد کر 600 سطل و روايتي ديگر مي گويد 1200 سطل است. برسي نشان مي دهد يکي مربوط به مکّه و يکي مربوط به عراق است. سطل مکّه دو برابر سطل عراقي است.
نکته چهارم: توجه به دقت راوي در نقل يا اضطراب قليل راوي است که در حدّي است که به وثاقتش ضرر نمي زند. کتاب طهارت باب بئر. امام صادق: ثمّ يقام عليها قوم يتراوحون اثنين اثنين. ثمّ در اين عبارت ابهامات و احتمالاتي دارد.
نکتهِ پنجم: دقت در سؤال سائل و کيفيّت آن. روايتي از امام صادق عليه السّلام است که راوي پرسيد سؤال مشترک به صورت مختلف از شما پاسخ داده مي شود. امّا فرمود گاهي يک کلمه در جواب اضافه مي شود و همان يک کلمه معنا را عوض مي کند و اين تغيير به خاطر نوع سؤال است.
براي آموزش ديدن فهم مداليل روايت و رفع تنافي از آن ها و فهم وجوه جمع مطالعهِ کتاب استبصار بسيار مفيد است. شيخ طوسي از مقارنين عصر تشريع و از اصحاب بزرگ وجوه جمعي نقل مي کند.
در فهم مداليل روايات در صد ها مورد در تنافي بين دليلين فقها براي رفع تنافي احد الدّليلين را يا حمل بر تقيه مي کنند يا حدّ اقل احتمال تقيه را مطرح مي کنند. از مباحث ضروري در اصول يا حدّ اقل به عنوان يک قاعدهِ فقهي يا اصولي در باب تعادل و تراجيح بحث از هويت تقيه، شرايط حمل بر تقيه، خصوصيّات حمل بر تقيه در روايات مطرح است. توجّه به اين که آيا راوي روايت شيعه بوده است يا سنّي، القاء کلام در مجلسي خاص بوده يا در مجلسي عام، امام بدواً حکم را بيان کرده اند يا در جواب سؤال بوده است، راوي از فقهاء اصحاب بوده يا نه، مذهب حاکم در عصر نص چه بوده است، مذهب شايع در عصر نص چه بوده است. مذهب سائل در عصر نص چه بوده است. مباحث تقيه و حمل بر تقيه و زواياي آن از گام هاي مهمي است که در فهم مداليل روايات و استدلال به آن ها به مستنبط کمک مي کند.
درباره این سایت